Somut Olmayan Kültürel Miras bayan üreticilerin elinde yine canlanıyor
Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Kısmı öğretim üyesi Doç. Dr. Pınar Fedakar’ın yürütücülüğünü yaptığı “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Yaşatılarak Korunmasında Bayanların Rolü: Ödemiş İpek Böcekçiliği ve İpekli Dokuma Geleneği Örneği” projesi, TÜBİTAK tarafından desteklenmeye uygun bulundu.
Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necdet Budak, proje takımını tebrik ederek muvaffakiyetler diledi. Ege Üniversitesinin farklı disiplinlerinde misyon yapan araştırmacılar tarafından hazırlanan nitelikli projelerin TÜBİTAK’tan takviye almaya devam ettiğini söyleyen Rektör Budak, “Tam akreditasyona sahip bir araştırma üniversitesi olarak TÜBİTAK nezdindeki başarılarımızı sürdürüyoruz. Sağlıktan temel bilimlere, eğitimden mühendisliğe, edebiyat ve hoş sanatlardan halk bilimine araştırmalarımızı çeşitlendirerek, her alanda projeler hazırlamaya devam ediyoruz. Başta ülkemiz olmak üzere Türk dünyasının halk bilgisi eserlerini bilimsel sistemlerle inceliyor ve sonuçlarını akademi dünyası ile paylaşıyoruz. Somut olmayan kültürel mirasın yaşatılarak korunmasında bayanların rolünü ve Ödemiş ilçemizde tarihi çok eskilere dayanan ipek böcekçiliği ve ipekli dokuma geleneği örneğini tahlil ederek proje haline getiren bilim takımımızı tebrik ediyorum” dedi.
Küçük Menderes Havzasında geçmişi 14. yüzyıla dayanan ipek böceği yetiştiriciliği ve ipek dokumacılığı, son yıllarda fetret devranı yaşasa da kamu kurum ve kuruluşlarının takviyesi, bölge üniversitelerinden akademisyenlerin hazırladıkları projeler ile tekrar canlanmaya başladı. Egeli Türkolog ve halk bilimci Doç. Dr. Pınar Fedakar’ın yürütücülüğünü yaptığı TÜBİTAK projesi ile Ödemiş’in tarihinde, kültürel ve ekonomik ömründe kıymetli bir yeri bulunan ipek böcekçiliği ve ipekli dokuma geleneğini alanda araştırılıyor. Projede, Katip Çelebi Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Bülent Akın danışman ve yüksek lisans öğrencisi Aslı Zeynep Uzun ve TÜBİTAK BİÇABA programından Hayat Uyumlu, Esengül Avcı, Simay Burhanoğlu bursiyer olarak vazife alıyor.
“Kadim bilgisi yüksek bir gelenek”
Araştırma ile ilgili bilgi veren proje yürütücüsü Doç. Dr. Pınar Fedakar ve yüksek lisans öğrencisi Aslı Zeynep Uzun, “İpek böcekçiliği denildiğinde tarihi taraftan akla gelen yerlerden biri de Ödemiş’tir. Kadim bilgisi yüksek bir gelenek. Somut Olmayan Kültürel Miras çalışmaya çok uygun bir bahis. Bayanların gelenek transferindeki rolünün tespitini yapmak için hoş bir alan olarak belirledik. O bölgede bir avuç bayanın sürdürmeye çalıştığı geleneğe farkındalık yaratmak gerekli olduğunu düşünerek çalışamaya başladık. Bayanların klasik işlerle kalkınmasına katkı sağlamak ve ipekçi bayanların sürdürdüğü kadim bilgilerin ve uygulamaların kırsal kalkınma için bir model oluşturup oluşturamayacağını tespit etmek istedik. Proje için ipek böcekçiliğinin yapıldığı mevsimde Ödemiş’e gidip bir mühlet ipekçi bayanlarla yaşamak ve gerekli bilgileri derlemek gerekliydi. Alan ön hazırlığı yapıldı, sorulacak sorular hazırlandı. Ama sorular hazırlanırken ipek böcekçiliğine yalnızca gelenek bakışıyla bakılmaktan kaçınıldı, zirai bir alan da olduğu hatırlanıp arıcılık ve ipek böcekçiliği konusunda uzman bilim insanı olan üniversitemiz Rektör Yardımcısı ve birebir vakitte Ziraat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Banu Yücel’den de yardım aldık. Ayrıyeten Edebiyat Fakültesi Tarih Kısmından Doç. Dr. Olcay Pullukcuoğlu Yapucu ve Ödemişli Gülinci Karaal, alan araştırması öncesinde, esnasında ve sonrasında elimizden tutarak daima proje grubuyla yürüdü, yardımlarını esirgemedi” diye konuştu.
“Bir yerlerde kimileri ninelerinin ruhunu hala yaşatıyor”
Projede disiplinlerarası bir takımla çalıştıklarını vurgulayan Doç. Dr. Pınar Fedakar ve yüksek lisans öğrencisi Aslı Zeynep Uzun, “Bir yerlerde kimileri ninelerinin ruhunu hala yaşatıyor. Gölcük, Zeytinlik Mahallesi yani eski ismiyle Genev. Bayanın da erkeğin de el ele verip her işi yaptığı, sokaklarında güler yüzün ve kısa selamın eksik olmadığı o yer. Burada 6 bayan birbirinin elinden tutuyor ve hoş işler yapıyor. Nazmiye Aynalı, Bedriye Eroğlu, Leyla Aynalı, Vesile Adabası, Miray Baştürk, Sezen Akkul isimli bayanlarımızın kendine has bir öyküleri var. Bu bayanlar böcekçilik geleneğinde buluştular ve kendilerine ‘İpekçi kadınlar’ diyorlar. Gölcük’te bayan dayanışmasını başlattılar, unutulmaya yüz tutmuş ipek böcekçiliği geleneğini derin uykudan uyandırdılar, en kıymetlisi de şu ki kendilerini ilişkin hissettikleri yeri buldular. Bu bayanlar, ipek böcekçiliğini çocukken annelerinden gördü ve ipek böcekçiliği tatlı bir çocukluk anısı olarak zihinlerine kazındı. Sonra ne oldu? Fabrikalaşma, ipek fiyatlarının artması, köyden kente göç etme, pamuk vb. kumaşların istek görmesi üzere sebeplerle gelenek unutulmaya yüz tuttu. Kimse bir müddet Gölcük’te sürdürmedi bu geleneği. Güya ipek böcekçiliği uzun bir kış uykusuna yattı. Tarım Orman Bakanlığı ve Ödemiş Belediyesi ile gelenek yine canlandırıldı. Bir ortaya gelen bayanlar sayesinde bu gelenek 4-5 yıldır aralıksız sürüyor. İpekçi bayanlar ipek böceklerini çocukları üzere görüp seviyorlar. Gönülden bağlılar bu işe. İpek böcekçiliği geleneğini yıllardır herkes kendi meskeninde ferdî yaparken, ipekçi bayanlar ortaklaşa bir yerde yapıyorlar. Belediye tarafından tahsis edilmiş ve böceklerin yetiştirildiği alanda yalnızca böcek yetiştirilmiyor. Ayrıyeten bayanların sohbet edebildiği, sıkıntısını tasasını anlatabildiği, sıcacık çayını koyup kahkaha attığı bir yer. Bir sohbet yeri, adeta kültürün mayalandığı ve geleneğin güncellediği bir yer. KOZABİRLİK’ten ipekçi bayanlara 7 kutu böcek getirildi. Bursiyer öğrencimiz Aslı Zeynep Uzun haftada birkaç defa alana giderek bu bayanlarla yaşamaya başladı. Bir ay boyunca her sabah 6’da kalkılıp böcekler beslendi, günde 3-4 kere dut yaprağı toplamaya gidildi, böceklerin alt değişimi yapıldı. Sonra koza hasadı yapıldı. Ödemiş’te bir ay boyunca gerekli saha araştırmaları yapılarak toplanan bilgiler derlendi” dedi.
“İpek böcekçiliği bizim çocukluğumuz”
Bölgedeki İpekçi bayanlar ise niyetlerini; “İpek böcekçiliği bizim çocukluğumuz! Zira Ödemiş’te tarih boyunca ipek böcekçiliği yapıldı. Yüzyıllardır böcek bir ay boyunca yetiştirildi ve akabinde ördüğü kozalardaki ipler çekilerek dokundu. Bu ipler kâh damadın isteme mendili oldu, kâh bir bebeğin göyneği oldu, kâh gelinin çeyiz sandığında pembezar oldu. Yüzyıllardır bu türlü sürdü. Böcekler meskenin bir odasında yetiştirildi, odaya nazar değme dehşetiyle kimse alınmadı, yılan bıçağı ve nazarlık asıldı. Ayrıyeten halk takvimi göz önünde tutuldu. Ayın yenisi-eskisi takip edildi, ülker bulanık değmesin diye dualar edildi, ipek böceklerinin gök gürültüsünden korkup ölmemeleri için müzik açıldı” biçiminde söz ettiler.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
